Najstarsze ślady osadnictwa na obszarze Suwalskiego Parku Krajobrazowego pochodzą z paleolitu. Od II wieku n.e. na teren obecnej Suwalszczyzny zaczęła napływać ludność bałtyjska – Jaćwingowie. Okres rozkwitu kultury jaćwieskiej przypada na wczesne średniowiecze. Pod koniec XIII wieku Jaćwingowie zostają podbici przez Krzyżaków, a ich ziemie przez ponad dwa wieki porasta puszcza, która staje się obszarem spornym pomiędzy Litwą a Krzyżakami. Traktat melneński (1422) wciela obecny teren SPK w granice Litwy. Początek kolonizacji puszcz zainicjowała królowa Bona (XVI w.), a jej rozkwit przypadł na połowę XVIII wieku, kiedy to nastąpił silny rozwój gospodarczy spowodowany działalnością podskarbiego królewskiego Antoniego Tyzenhauza. Po III rozbiorze Polski (1795) północna Suwalszczyzna znalazła się pod zaborem pruskim, następnie w granicach Księstwa Warszawskiego (1807), a od roku 1815 – Królestwa Polskiego. Po odzyskaniu niepodległości Suwalszczyzna weszła w granice II Rzeczypospolitej. W okresie drugiej wojny światowej obszar ten Niemcy przyłączyli do III Rzeszy. Powrót w granice Polski nastąpił w październiku 1944 roku.
Zarys dziejów osadnictwa nowożytnego na terenie SPK (Adam Żulpa)
Po krzyżackim podboju, prawie całkowicie wysiedlona ziemia Jaćwieży, stała się obszarem spornym pomiędzy Państwem Krzyżackim a Litwą. Kres walkom przyniósł dopiero, podpisany w 1422 roku traktat melneński, ostatecznie określający podział terenów pojaćwieskich. Obecny teren Suwalskiego Parku Krajobrazowego znalazł się w granicach Wielkiego Księstwa Litewskiego.
Początki osadnictwa nowożytnego na terenie SPK sięgają drugiej połowy XV wieku i wiążą się z działalnością kolonizacyjną dwóch ówczesnych dzierżaw: szembelewskiej i wiżajńskiej, położonych w sąsiedztwie granicy między Wielkim Księstwem Litewskim a ziemiami zakonu krzyżackiego.
Pierwsza z wymienionych dzierżaw została założona w połowie XV wieku w pasie przygranicznym w zachodniej części Puszczy Przełomskiej oraz Perstuńskiej i obejmowała południowo-zachodnią część terenów znajdujących się obecnie w granicach Suwalskiego Parku Krajobrazowego. W późniejszych latach (druga połowa XVI wieku) została podzielona na dwie kolejne dzierżawy: filipowską i przeroślską (mapa 1).
Dzierżawa wiżajńska powstała w drugiej połowie XVI wieku pomiędzy jeziorami Hańcza i Wiżajny w zasiedlanej między rokiem 1559 a 1642 Puszczy Mereckiej. W jej ówczesnych granicach znajdowały się północne ziemie SPK.
Warto dodać, że w drugiej połowie XVI wieku dzierżawy zostały przemianowane na starostwa z siedzibami w ośrodkach miejskich, czyli w Filipowie, Przerośli i Wiżajnach. W drugiej połowie XV wieku lub na przełomie XV i XVI stulecia od strony Szembelewa (nazwanego później Filipowem) i Przerośli powstają pierwsze wsie notowane w metrykach parafialnych Filipowa i Przerośli. W roku 1603 wspomniane metryki wymieniają wieś Błaskową (obecnie Błaskowizna) i wieś osoczników Śmieciuchówkę. Przed 1607 rokiem powstają następne miejscowości: Budźkowizna (obecnie Bućki), Ancza lub Jancza (Hańcza), Łaniewicze (Łanowicze), Gruszki (Kruszki) i Mała Hańcza (Przełomka). W dzierżawie wiżajńskiej w tym samym czasie założono Mierkinniki (obecnie Mierkinie) i nieco później, tj. przed rokiem 1618 Okliny.
Do połowy XVII wieku w obu dzierżawach powstały kolejne wsie: Rogożajny, Dzierwany, Stara Hańcza (obecnie Hańcza), Ługienniki (Ługiele), Wielkie Soliny (obecnie Soliny), Smolniki, Jegliniszki, Jaczne (Jaczno), Percijezioranie (obecnie Kojle) oraz dwa młyny położone nad rzeką Czarną Hańczą w Turtulach (obecnie Turtul) i Sójce (obecnie Wróbel). Oba młyny wymieniane były w 1645 roku, a ich nazwy najprawdopodobniej pochodziły od nazwisk założycieli.
Do roku 1668 w południowej części dzisiejszego SPK, należącej wtedy do Puszczy Przełomskiej, powstała wieś Morgi, a w sąsiednim starostwie Kadaryszki dwie wsie leżące obecnie w granicach SPK: Kleszczówek (założona przed rokiem 1627) oraz Postawele – przed 1667 rokiem (mapa 2).
Nowy etap kolonizacji terenów Suwalszczyzny rozpoczął się wraz z przybyciem w 1667 roku nad jezioro Wigry kamedułów. Działalność kolonizacyjna i gospodarcza eremu wigierskiego oraz akcje osadnicze dzierżawców leśnictw położonych w północnych obszarach Puszczy Przełomskiej i Perstuńskiej przyniosły nowe, liczne miejscowości na terenie Suwalszczyzny. Ludnością zakładającą nowe osiedla byli, tak jak wcześniej Polacy napływający z Mazowsza i Podlasia, Litwini oraz w mniejszym stopniu niż w pierwszym etapie Rusini przybywający z ziem wschodnich.
W drugiej połowie XVII wieku i w wieku XVIII na terenie obecnego SPK powstało łącznie 26 nowych wsi i osad: Bachanowo, Czajewszczyzna, Dziadówek, Gulbieniszki, Iwaniszki, Jałowo, Jodoziory, Kazimierówka, Kłajpeda, Kłajpedka, Łopuchowo, Malesowizna, Marianka, Olszanka, Pawłówka, Pogorzełek, Przełomka, Rutka, Sidorówka, Sidory, Szeszupka, Szurpiły, Udziejek, Wizgóry, Wodziłki, Zarzecze Jeleniewskie.
Warto w tym miejscu zatrzymać się przy dwóch spośród wymienionych miejscowości: Wodziłkach i Łopuchowie. Ich powstanie wiąże się z przybyciem w drugiej połowie XVIII wieku na tereny Suwalszczyzny nowej grupy ludności o pochodzeniu ruskim (rosyjskim). Byli to pierwsi staroobrzędowcy z odłamu bezpopowców osadzani na prawie czynszowym w północnej części dawnej Puszczy Przełomskiej. W latach 70. i 90. XVIII stulecia założyli oni szereg wsi, w tym wspomniane Wodziłki – w 1788 roku i Łopuchowo – w 1789.
W pierwszych dekadach XIX wieku na obszarze SPK powstały cztery kolejne wsie: Cisówek, Kopacze, Sidory Zapolne i Targowisko, a w połowie XIX stulecia założono ostatnie miejscowości: Antosin, Lizdejki i Poplin.
Druga połowa XIX wieku nie wniosła już nic nowego do mapy osadniczej SPK. Doszło jedynie do zmiany kształtów wsi i likwidacji małych osad i przysiółków, co nastąpiło po uwłaszczeniu włościan w Królestwie Polskim w 1864 roku i powszechnie przeprowadzanych na Suwalszczyźnie samorzutnych komasacjach gruntów. Do największych i najludniejszych wsi w drugiej połowie XIX wieku należały Wodziłki liczące 338 mieszkańców i 45 domów, dalej Szurpiły – 325 mieszkańców i 40 domów, Błaskowizna – 231 mieszkańców i 23 domy, Okliny – 219 mieszkańców i 22 domy. Wieś Postawele po uwłaszczeniu i komasacji gruntów liczyła 193 mieszkańców i 28 domów, Hańcza bez folwarku – 165 mieszkańców i 20 domów, a Łopuchowo – 137 mieszkańców i 17 domów. Do najmniejszych miejscowości należały: Czajewszczyzna – 61 mieszkańców, Antosin – 67 i sześć domów oraz osady: Pogorzełek – 19 mieszkańców i dwa domy, Rogożajny Wielkie – 26 mieszkańców i trzy domy, Turtul – pięciu mieszkańców i jeden dom.
Jak wyglądał skład narodowościowy i wyznaniowy ludności zamieszkującej ten obszar w XVIII i XIX wieku? Według mapy narodowościowego zasiedlenia guberni suwalskiej z 1864 roku, opracowanej na podstawie danych z pierwszej połowy XIX wieku, teren SPK zamieszkiwało kilka grup narodowościowych, etnicznych i wyznaniowych. Byli to: Wielkorusini (Rosjanie), Mazurzy, Polacy, Żydzi i Żmudzini (Litwini) (Mapa 3). Na obszarze zajmowanym przez wsie: Morgi, Wodziłki, Sidory, Błaskowizna i Targowisko mieszkali Wielkorusini. Okolice Wiżajn i północną część obszaru SPK zamieszkiwali Polacy i Żydzi, a pozostałą część Żmudzini (Litwini). W kilku wsiach, tzn. w Udziejku, Łopuchowie i Hańczy, osiedliła się ludność pochodzenia niemieckiego.
Obszarom zamieszkiwanym przez poszczególne grupy narodowościowe odpowiadały następujące wyznania: staroobrzędowcy – Wielkorusini (Rosjanie), katolicy – Polacy i Żmudzini (Litwini), starozakonni – Żydzi, protestanci – Mazurzy i Niemcy. Ta mozaika narodowościowo-wyznaniowa przetrwała aż do wybuchu drugiej wojny światowej. Podczas wojny, niemal cała ludność żydowska została wymordowana przez Niemców, znaczna część Wielkorusinów, czyli staroobrzędowców została przesiedlona na teren Związku Radzieckiego, w granicach Związku Radzieckiego znalazła się też większość Litwinów, ludność pochodzenia niemieckiego została wysiedlona. Obecnie, poza Wodziłkami, udział ludności polskiej we wszystkich wsiach jest dominujący.
Nota bibliograficzna
Wiśniewski Jerzy, 1965, Dzieje osadnictwa w powiecie suwalskim od XV wieku do połowy XVII wieku. W: Studia i materiały do dziejów Suwalszczyzny, pod red. Jerzego Antoniewicza, Białystok.
Wiśniewski Jerzy, 1961, Kilka uwag o osadnictwie południowych puszcz pojaćwieskich od XV do XVII wieku. Rocznik Białostocki, 1:305–309.
Rittich A., po 1864, Karta narodonasielenija suwalskoi guberni po plemenam. Archiwum Główne Akt Dawnych, Zbiór kartograficzny 43–8.
Mapa J. C. Textora „Nowe Prusy Wschodnie” z lat 1795–1800