Góra Zamkowa (228,1 m n.p.m.) w Szurpiłach jest jednym z najpiękniej położonych obiektów archeologicznych w Polsce. Wzniesienie oblane wodami czterech jezior zlokalizowane jest niezwykle malowniczo, a przede wszystkim bardzo dogodnie pod względem obronnym. Grodzisko i towarzyszące mu osady znajdują się w samym sercu Jaćwieży (Sudowi) – ziemi jednego spośród jedenastu plemion pruskich. Dawne ziemie Jaćwingów obejmowały, oprócz dzisiejszej Suwalszczyzny, także obecną południowo-zachodnią Litwę oraz fragment północnej Białorusi.
Jaćwingowie w okolicach Szurpił pojawili się najprawdopodobniej w IX wieku. Na Górze Zamkowej stanął okazały gród, którego majdan otaczała podwójna linia wałów, a w połowie zboczy zbudowano dodatkowy wał dolny. Wykonano tu też szereg innych, zakrojonych na szeroką skalę prac budowlanych. Do najbardziej spektakularnych należy przekształcenie wąwozu łączącego jezioro Tchliczysko z zatoką Jodel jeziora Szurpiły. Wąwóz ten został pogłębiony, aby powstał kanał łączący oba jeziora. Pozwalało to na kontrolowanie przepływu wody pomiędzy zbiornikami. Obecna różnica poziomu ich luster przekracza 3 metry. Nad wąwozem zbudowano most łączący gród z największą z osad. Uzupełnieniem umocnień były dwie groble łączące wyspę Pustelnia z tzw. Trzecim Polem oraz z północnym brzegiem jeziora, co umożliwiało spiętrzanie wód wokół Góry Zamkowej. Całość założenia otoczona była wałami oraz systemem wież strażniczych. Gród w tym okresie nie był zamieszkały, służył przede wszystkim, jako miejsce schronienia w czasie zagrożenia militarnego. Życie codzienne toczyło się w okolicznych osadach.
Dowodem znaczenia ośrodka w Szurpiłach są ślady licznych walk. Już w X–XI wieku rozegrały się tu krwawe bitwy, w czasie których doszczętnie spalone zostały umocnienia grodu. Najeźdźcami byli najprawdopodobniej Rusowie.
Największy rozkwit szurpilskiego kompleksu osadniczego przypada na XIII wiek. W Latopisie Wołyńskim pod rokiem 1273 zanotowano imię jaćwieskiego nobila Szjurpy (Шюрпы). Musiał on być kimś znacznym, ponieważ uczestniczył w poselstwie na Ruś negocjującym zawarcie pokoju. Od jego imienia pochodzi prawdopodobnie nazwa jeziora i miejscowości Szurpiły. Prawdopodobnie pierwotnie nazwa ta odnosiła się do Góry Zamkowej i musiała brzmieć „Šurpapilis”, czyli gród Szjurpy. Niewykluczone zatem, że wspomniany Szjurpa był jednym z wodzów jaćwieskich, a opisywany ośrodek był jego siedzibą rodową. Zabiegi dyplomatyczne Szjurpy nie przyniosły trwałych efektów. Już w latach 80. XIII w., dokładnie w 1283 roku, Jaćwież opustoszała. Było to wynikiem licznych kampanii wojennych, jakie o tereny jaćwieskie prowadzili Krzyżacy, Litwa, Ruś i Polacy. Materiały archeologiczne przekazują, że właśnie w XIII w. kompleks szurpilski przeżywa największy rozkwit. Brakuje w nich jednoznacznych dowodów na całkowite zniszczenie i porzucenie kompleksu. Są natomiast znaleziska sugerujące przetrwanie tu osadnictwa, co najmniej do pierwszej ćwierci XIV wieku. Rok 1283, tj. data podboju krzyżackiego Jaćwieży jest raczej datą symboliczną, wyznaczającą koniec tej części Prus, jako samodzielnego bytu politycznego. Źródła krzyżackie dostarczają dowodów na to, że przesiedlenia i emigracja ludności jaćwieskiej trwały jeszcze przez kilkadziesiąt następnych lat. Brak informacji na temat losów Szjurpy uniemożliwia rekonstrukcje wydarzeń, które doprowadziły do porzucenia jego warownej siedziby.
Literatura: Ludwika Sawicka L., Engel M., Sobczak C, 2010, Wędrówki edukacyjne, SPK, Turtul
O historii Szurpił i Góry Zamkowej opowiada szerzej ścieżka edukacyjna „Na Górę Zamkową”. Prowadzi tu również niebieska trasa rowerowa „Na Górę Zamkową”.
Zachęcamy również do odwiedzenia Izby Pamięci Jaćwieskiej w Szurpiłach!